Tam gdzie narodziło się miasto
1. W pełnej skomplikowanych wydarzeń historii powiatu drawskiego jest jedno zdarzenie (zdarzenia) najistotniejsze?
Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa z uwagi na wyjątkową złożoność dziejów naszego regionu. Złożoność ta ze szczególną wyrazistością rysuje się przy każdej próbie wskazania jednego lub kilku najważniejszych wydarzeń w historii powiatu drawskiego. Najpierw trzeba się zdecydować, czy w rozważaniach tych wchodzą w grę wydarzenia, które miały miejsce przed formalnym ustanowieniem powiatu drawskiego. Musimy również wiedzieć, że niejednokrotnie zmieniały się jego granice, w wyniku czego w dzisiejszym powiecie drawskim leżą miejscowości należące niegdyś do powiatu świdwińskiego, wałeckiego, choszczeńskiego czy też szczecineckiego. W tej sytuacji przyjąłem, że w poszukiwaniach najważniejszych wydarzeń dla powiatu drawskiego uwzględniamy całe terytorium aktualnie wchodzące w jego skład.
Jeszcze trudniejszy okazuje się wybór kryteriów, na podstawie których można ocenić znaczenie poszczególnych wydarzeń dla historii powiatu. Było wiele wydarzeń decydujących o losach Ziemi Drawskiej nawet przez kilka stuleci, a które z dzisiejszego punktu widzenia nie wydają się już aż tak ważne. Odnajdujemy w przeszłości również takie wydarzenia, których konsekwencje mają bardzo duży wpływ na współczesne realia, choć nie zawsze zdajemy sobie z tego sprawę. Każde z nich posiadało z reguły znaczenie lokalne, ale ich suma do dziś w dużym stopniu decyduje o obliczu całego powiatu.
W poszukiwaniu najistotniejszych wydarzeń historycznych cofnąłem się w czasie o kilkaset lat, aż do XIII i XIV wieku. Wybrałem ten okres dlatego, że to właśnie w tamtym czasie powstały wszystkie cztery miasta leżące w dzisiejszych granicach powiatu drawskiego. Lokację Drawska Pomorskiego potwierdza dokument z 1297 roku. W 1303 prawa miejskie otrzymuje Kalisz Pomorski, a w 1333 Złocieniec. Data nadanie praw miejskich Czaplinkowi nie jest znana, ale na podstawie wzmianek w różnych źródłach historycznych badacze przyjmują, że wydarzenie to musiało mieć miejsce między 1290 a 1334 rokiem. Niektórzy historycy uważają, że nastąpiło to w 1291 roku.
Te cztery miasta powstały na tym samym etapie rozwoju osadnictwa w naszym regionie. Każde z nich leżało na trasie ważnego szlaku drogowego, w miejscu o strategicznym znaczeniu. Wszystkie posiadały znakomite warunki obronne dzięki umiejętnemu wkomponowaniu w naturalną rzeźbę terenu. Ich założenie było związane nie tylko z rozwojem osadnictwa, ale także z kształtem średniowiecznej sieci dróg przecinających obszar dzisiejszego powiatu drawskiego. Powstały na trasach dawnych szlaków komunikacyjnych dodając im znaczenia. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego jak wiele elementów współczesnej sieci drogowej ma rodowód średniowieczny gdyż liczne drogi, których przebieg zdeterminowany został w przeszłości przez warunki terenowe, biegną nadal tą samą trasą co przed wiekami.
Z pewnością wszyscy zgodzą się ze stwierdzeniem, że to co jest najistotniejsze na danym obszarze z reguły znajduje swoje odzwierciedlenie na mapach. Spójrzmy więc na dowolną mapę. Z łatwością przekonujemy się, że najważniejszymi informacjami wynikającymi z map jest lokalizacja poszczególnych miejscowości oraz przebieg tras komunikacyjnych.
Z tych moich rozważań można wyciągnąć wniosek, że w poszukiwaniach tego, co w historii ziem wchodzących w skład dzisiejszego powiatu drawskiego było najistotniejsze, należałoby się skupić nie na jednym lub na kilku wydarzeniach, lecz na wskazaniu takiego etapu w długim procesie rozwoju osadnictwa i sieci drogowej, który w istotny sposób wpłynął na wygląd dzisiejszej mapy powiatu drawskiego. Wiele wskazuje na to, że etap taki miał miejsce właśnie w XIII i XIV wieku.
Mimo to zdecydowałem się wskazać jedno ważne wydarzenie historyczne, ale nie jako najistotniejsze w historii powiatu, lecz jako ciekawy przykład jednego z wielu ważnych wydarzeń, składających się na długotrwały proces, który w istotny sposób zadecydował o dzisiejszym obliczu powiatu drawskiego. Wydarzenie, które pragnę wskazać miało miejsce w ostatnich latach XIII wieku. Wtedy to Przemysł II, książę Wielkopolski, podpisał w Pyzdrach przywilej nadający zakonowi templariuszy znaczny obszar w rejonie jeziora Drawsko i górnego biegu rzeki Drawy. Obszar ten stanowił wówczas najbardziej na północ wysuniętą część Wielkopolski.
W akcie nadania, wystawionym przez Przemysła II, w zapisie określającym datę sporządzenia podany jest rok 1286, ale zdaniem wielu badaczy treść tego dokumentu pozwala datować go na 1290 rok. Na siedzibę nowo utworzonej komandorii templariusze obrali miejsce w przesmyku między jeziorami Drawsko i Czaplino. Wznieśli tu zameczek obronny, z którego kierowali nadanymi terenami. Historycy uważają, że znajdował się on w miejscu obecnego kościółka pw. Św. Trójcy, stojącego na wzniesieniu sąsiadującym z południową pierzeją czaplineckiego rynku staromiejskiego. Przemysł II sprowadził tu templariuszy głównie w celu obrony północnych krańców ziem wielkopolskich przed ekspansją margrabiów brandenburskich. Wśród badaczy istnieje również przekonanie, że założenie miasta należy wiązać z krótką, trwającą tylko do 1312 roku, obecnością templariuszy, którzy rozwinęli akcję kolonizacyjną sprowadzając tu osadników z Niemiec i z terenów pomorskich wcześniej skolonizowanych przez Brandenburgię. Pamiątką po obecności templariuszy jest niemiecka nazwa Czaplinka – Tempelburg.
Zastanówmy się, co zadecydowało o tym, że miejsce na swą siedzibę templariusze obrali w wąskim przesmyku między jeziorami Drawsko i Czaplino? I że właśnie tutaj powstało jedno z czterech miast dzisiejszego powiatu drawskiego – Czaplinek. Co ciekawe, odpowiedź na to pytanie możemy znaleźć analizując współczesne mapy. Gdy spojrzymy na mapę Pojezierza Drawskiego zauważymy, że od rejonu Złocieńca aż do okolic Szczecinka jeziora tworzą charakterystyczne, ułożone równoleżnikowo, pasmo, którego przedłużeniem w kierunku zachodnim aż do rejonu Drawska Pomorskiego jest dolina rzeki Drawy. Analizując układ szlaków komunikacyjnych bez trudu dostrzeżemy, że jest on logiczną konsekwencją tutejszej rzeźby terenu. Przeszkody topograficzne w postaci jezior, mokradeł i dolin rzecznych od zarania dziejów decydowały o przebiegu dróg. Ich trasy, zwłaszcza tych o przebiegu południkowym, wyznaczone zostały przez przesmyki między jeziorami oraz miejsca nadające się do przepraw przez rzekę. Drogi o przebiegu równoleżnikowym biegły z kolei wzdłuż wspomnianego wyżej pasma naturalnych przeszkód wodnych.
Już w okresie przedlokacyjnym przez wąski przesmyk między jeziorami Drawsko i Czaplino przeciskał się ważny szlak handlowy łączący Wielkopolskę z Kołobrzegiem, który przeszedł do historii jako Szlak Solny. Przed przesmykami z reguły zbiegało się kilka dróg by wspólnie pokonać wąski pas lądu między jeziorami. Stawały się one pewnego rodzaju węzłami drogowymi, sprzyjającymi rozwojowi osadnictwa. Tak też było w przypadku przesmyku między jeziorem Drawsko a jeziorem Czaplino. Stojący między jeziorami zamek umożliwiał nie tylko kontrolę ruchu na Szlaku Solnym, lecz także na wszystkich innych drogach, które tu prowadziły. Szczegółowa lokalizacja zamku templariuszy nie została dotychczas jednoznacznie potwierdzona badaniami archeologicznymi, ale największą popularność ma pogląd, że stał on w miejscu dzisiejszego kościółka pw. Św. Trójcy. Pogląd ten oparty jest nie tylko na tradycji, lecz także na analizie miejscowych warunków topograficznych. Właśnie wybitne naturalne walory obronne oraz zbieg kilku ważnych dróg zaliczyć należy do tych czynników, które nadawały temu miejscu znaczenia strategicznego i zadecydowały o wzniesieniu tu zamku templariuszy i założeniu miasta.

2. Czy do dzisiaj pozostały konsekwencje tego wydarzenia, także w postaci materialnej?
Jak już wspomniałem, odpowiadając na pierwsze pytanie, do zasadniczych konsekwencji wydarzeń, których areną był obszar dzisiejszego powiatu drawskiego, należy istnienie czterech miast powstałych w końcu XIII i na początku XIV stulecia, a także wiele elementów obecnego układu sieci drogowej. Liczne ślady przeszłości przetrwały również w strukturze przestrzennej najstarszych części miast. Na terenie każdej starówki baczny obserwator może odnaleźć relikty średniowiecznego układu ulic wytyczonych w pierwszym okresie istnienia miasta oraz prześledzić przebieg średniowiecznych granic zabudowy wyznaczonych niegdyś przez linię umocnień bądź przez elementy ukształtowania terenu. Niestety, znacznie trudniejsze okażą się poszukiwania w naszych miastach zabytków architektonicznych z tamtego okresu.
Najłatwiejsze zadanie poszukiwacze architektonicznych pamiątek z tamtych czasów będą mieli w Drawsku Pomorskim. Od kilkuset lat góruje nad tym miastem widoczna z daleka wieża średniowiecznego kościoła pw. Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Budowę tej okazałej świątyni rozpoczęto w XIV wieku. Zachowały się też tu fragmenty murów obronnych, których wznoszenie rozpoczęto na przełomie XIII i XIV w. W Złocieńcu średniowieczne klimaty z tamtego okresu można odnaleźć przede wszystkim na zamkowym wzgórzu nad Drawą. Zamek już nie istnieje, ale łatwo dostrzec naturalne walory obronne tego miejsca. Zachowane fragmenty zamkowych piwnic datowane są na XIV stulecie. W Kaliszu Pomorskim w miejscu dawnego gotyckiego zamku z połowy XIV wieku stoi dziś znacznie późniejszy i wielokrotnie przebudowywany pałac. Również w tym mieście analizując lokalizację pałacu można dostrzec znakomite walory obronne dawnego zamku. W Czaplinku nie odkryto do tej pory żadnych niewątpliwych reliktów zamku templariuszy. Historyczne klimaty bez trudu odnaleźć można jednak na domniemanym zamkowym wzgórzu, na którym wznosi się dziś kościół pw. Św. Trójcy zwany potocznie przez mieszkańców „małym kościółkiem”. Nieznana jest dokładna data jego budowy, ale przy założeniu, że wzniesiono go w miejscu spalonego zamku templariuszy, mógł on powstać już w końcu XIV stulecia.

3. Kiedy się w tym wybranym (szczególnym) miejscu już będzie, o czym tam warto pomyśleć?
Jeden ze swoich artykułów poświęconych miejscu, w którym stoi czaplinecki „mały kościółek”, zakończyłem takim zdaniem:
Czytelniku, gdy znajdziesz się na przykościelnym placyku, który chociaż leży w centrum miasta, jest dziś oazą spokoju, do której prawie nie dociera gwar miejskich ulic, pomyśl, że prawdopodobnie całe miasto swe powstanie w znacznym stopniu zawdzięcza wyjątkowemu położeniu tego miejsca.
Uważam, że z pewnością w każdym z miast powiatu drawskiego znalazłoby się takie miejsce, do którego można odnieść myśl zawartą w powyższym cytacie. Poszukiwanie takich miejsc może być wspaniałą przygodą dla każdego miłośnika historii naszego regionu.
Zanotowali: Wojciech Lewandowski, Kacper Sukiennik
Opieka: Bogumił Kurylczyk

Środki na te zadania pozyskano z Programu Partnerstwo dla książki 2019, z Funduszu Promocji Kultury MKiDN.

1-1. Układ głównych dróg przecinających powiat drawski i rozmieszczenie	1-2. Sieć drogowa w rejonie pasma jezior wg mapy turystycznej „Pojezierze Drawskie
1-3. Plan Drawska Pomorskiego z 1724 r.	1-4. Struktura przestrzenna Złocieńca w XIV i XV w.
1-5. Fragment planu Czaplinka z końca lat 30-tych XX stulecia	1-6. Kalisz Pomorski. Fragment miedziorytu Meriana z 1652 r. (Brama Recka i pałac).
1-7. Kalisz Pomorski. Pałac i zachowane fragmenty dawnych umocnień	1-8. Panorama Drawska Pomorskiego na sztychu Meriana z 1652 r.
1-9. Zamek w Złocieńcu na fotografii z 1958 r.	1-10. Kościół pw. Św. Trójcy w Czaplinku wg stanu z 2015 r.
1-11. Zbigniew Januszaniec	1-12. Licealiści przy „małym kościółku”